tiếng nói rất riêng của một tâm hồn phụ nữ thông minh, sắc sảo và đầy nữ tính. Thành tựu của nền văn học 1945 – 1975 là kết tinh độc đáo, hào quang của cảm hứng nghệ thuật cách mạng. Thơ vang lên những âm thanh khoẻ khoắn và say lòng người là do hoà hợp những cảm hứng với âm sắc riêng biệt, độc đáo của từng tiếng thơ, trong đó phải kể đến đóng góp của những tiếng thơ Xuân Quỳnh.
Xuân Quỳnh sinh ra trong thời kì chiến tranh ác liệt, thời kì đòi hỏi viết về những cái rộng hơn ngoài “cái tôi” của mình. Xuân Quỳnh đã nỗ lực không ít để đáp ứng nhu cầu thời đại. Hiện thực những năm tháng chống Mĩ, ngọn lửa chiến tranh cách mạng đã khơi mạnh xúc cảm Xuân Quỳnh. Hoa dọc chiến hào (1968); Gió Lào cát trắng (1974) biểu hiện sự khởi sắc rõ rệt của thơ chị. “Em tập làm thơ có ích”, Xuân Quỳnh tâm sự như vậy trong bài thơ Viết trên đường 20 và chị đã xông xáo vào thực tế của cuộc chiến đấu, đặc biệt là tuyến lửa Quảng Trị, Quảng Bình để có những bài thơ mang phong thái khoẻ khoắn, hoà hùng, đậm chất sử thi. Thơ Xuân Quỳnh đã bắt nhịp với thời đại, hoà trong cảm hứng chung của thơ ca bấy giờ để cất tiếng ngợi ca về đất nước và con người Việt Nam.
Bên cạnh cái hăm hở, sôi nổi đầy khí thế ấy còn chất chứa tâm trạng, trăn trở rất riêng của một người phụ nữ ngược xuôi trên mọi nẻo đường bom đạn. Hiện thực xã hội như một bối cảnh tâm trạng của nữ sĩ. Thơ Xuân Quỳnh lúc này là tiếng lòng thành thực của một tâm hồn phụ nữ với cách cảm, cách nghĩ đặc trưng của giới mình. Thơ Xuân Quỳnh là tiếng nói rất riêng của một tâm hồn phụ nữ thông minh, sắc sảo và đầy nữ tính. Tập thơ đầu tay Chồi biếc (1963) là minh chứng cho điều đó. Những bài thơ đầu tiên của Xuân Quỳnh đã được nhiều người đón nhận bởi âm hưởng trong trẻo của một người văn công, bởi cách cảm nhận cuộc sống thông qua những rung cảm của tâm hồn người phụ nữ đầy khát khao được sống, hoà nhập với đời. Đọc thơ chị ta thấy một tình yêu trong sáng, ngây thơ thuở ban đầu với những rung cảm nhẹ nhàng, e ấp:
Dưới hai hàng cây
Tay ấm trong tay
Cùng anh sóng bước
Nắng đùa mái tóc
Chồi biếc trên cây
Lá vàng bay bay
Như ngàn cánh bướm
(Chồi biếc)
Và một tình yêu với đầy đủ cung bậc cảm xúc:
Dữ dội và dịu êm
Ồn ào và lặng lẽ
(Sóng)
Một điều nổi bật trong thơ Xuân Quỳnh là chị không chỉ yêu say đắm mà còn đặt tình yêu ấy lên ngai vàng của sự tôn thờ tuyệt đối. Xuân Quỳnh rất có lí. Ở cõi đời này, tình yêu chẳng phải là điều thực sự đáng tôn thờ hay sao? Và quả thật, Xuân Quỳnh, bằng tất cả những phẩm chất hội tụ trong con người mình, chị đã đạt được một tình yêu đáng tôn thờ. Người chồng, trong mắt Xuân Quỳnh, lúc nào cũng như một người tình mà chị yêu đắm đuối và trao cả tình yêu thương:
Ngủ đi anh! Cứ ngủ
Đã có em thức canh
Cho đẹp giấc mơ anh
Ngủ đi anh! Hãy ngủ
(Ru)
Cũng vì tôn thờ tình yêu, quá yêu, muốn sống trọn vẹn trong hơi men tình yêu và hạnh phúc nồng nàn nên con người dễ lo âu, lo âu hạnh phúc sẽ vụt mất trước sự đổi thay của lòng người; trước dòng thời gian trôi; tuổi trẻ qua đi, tuổi già ập đến... Xuân Quỳnh đã có linh cảm chẳng lành:
Này anh, em biết
Rồi sẽ có ngày
Dưới hàng cây đây
Ta không còn bước
Như người lính gác
Đã hết phiên mình
Như lá vàng rụng
Cho trời thêm xanh
(Chồi biếc)
Tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh thật là nồng nàn, sâu sắc và đượm nỗi thoảng thốt lo âu, tất cả được diễn đạt bằng một ngôn ngữ giản dị, trong sáng, hầu như không cách điệu. Đó là thứ thơ đạt tới tầm cao của nghệ thuật nhưng vẫn dễ hiểu với đông đảo quần chúng, vẫn có thể gây được những niềm xúc động khác thường và nhận được sự đồng cảm ở giới phụ nữ bởi họ thấy mình trong đó.